Bewustwording van etnisch-culturele diversiteit in de boekenbranche
De boekenbranche let steeds meer op etnisch-culturele diversiteit in kinderboeken. “Ik merk dat er nog veel bij te leren is.”
Kinderboekenauteurs: "Je kan verschillende kanten op met diversiteit"
Bij het maakproces van kinderboeken spelen verschillende partijen een rol, waaronder kinderboekenauteurs. Zij bedenken en schrijven verhalen voor jonge lezers. Hoe kijken zij naar etnisch-culturele diversiteit in kinderboeken en hoe pakken ze het aan?
Bewustwording
Edward van de Vendel is schrijver en vertaler van kinder- en jeugdboeken en heeft al meer dan honderd kinderboeken geschreven. Hij heeft veel prijzen gewonnen voor zijn werk, zoals onlangs de Boon voor zijn kinderboek Misjka, een literatuurprijs voor het beste Nederlandstalige kinder- en jeugdboek. Misjka gaat over de vlucht van een gezin dat uit Afghanistan komt. Bij het schrijven is hij bewust bezig met diversiteit, hoewel ‘het boek zelf voorop staat’. Hij heeft verhalen van mensen met een andere achtergrond of mensen die uit een ander land komen altijd al interessanter gevonden dan de Nederlandse binnenshuis verhalen. “Voor Misjka werkte ik samen met een geïnterviewde. Ik wist dat dit mijn kans was om een verhaal te vertellen dat ik niet heb meegemaakt”, zegt hij.
Echte herkenning gaat over de verschillen heen
Edward van de Vendel
Martine Letterie schrijft al twintig jaar historische kinderboeken, die vaak gebaseerd zijn op waargebeurde verhalen. Naast kinderboekenschrijfster is ze sinds twee jaar voorzitter van IBBY, een wereldwijde organisatie die kinderen met andere culturen in aanraking brengt met kinderboeken. Letterie is ook al langere tijd met diversiteit in kinderboeken bezig, maar wel steeds bewuster. “In mijn laatste kinderboek Kinderen van ver is er bijvoorbeeld een gehandicapt personage. Dat is ook gekomen doordat één van de kinderen die ik voor het boek heb geïnterviewd vertelde over zijn gehandicapte broer. Dan komt zo’n verhaal nog dichterbij”, zegt ze. Kinderen van ver gaat over verhalen van jonge vluchtelingenkinderen die naar Nederland zijn gekomen. “Het boek is ontstaan nadat kinderen aan mij vroegen: ‘Waarom schrijf je niet over mijn oorlog?’ Ze hadden helemaal gelijk, dus dat heb ik gedaan.”
Fotograaf: Joke Schut
Ik hoop dat kinderen zich bewust worden van de verhalen van hun klasgenoten
Martine Letterie
Leerervaring voor kinderen
Door het representeren van verschillende achtergronden in verhalen, wil Van de Vendel kinderen laten zien dat je bevriend kan raken met iemand die een hele andere achtergrond heeft. “Echte herkenning gaat over de verschillen heen. Als een kind bijvoorbeeld in een klein dorpje in Ghana als schapenhouder opgroeit en moet zorgen voor een schaap, is dat niet iets wat Nederlandse kinderen meemaken. Alleen de manier waarop hij zich verantwoordelijk voelt voor dat schaap, lijkt wel weer op de manier waarop kinderen hier in Nederland gehecht raken aan een eigen huisdier. Er zijn dus een heleboel dingen die we in elkaar kunnen herkennen en die van hart tot hart worden doorgegeven.”
Letterie hoopt dat kinderen zich bewust worden van de verhalen van hun klasgenoten, want ze merkt dat ze het daar niet over hebben. “De kinderen weten wel van elkaar dat iemand bijvoorbeeld uit Syrië komt, maar ze weten niet wat diegene heeft meegemaakt. Ik denk dat Kinderen van ver een goede aanleiding kan zijn om het erover te hebben met elkaar”, aldus Letterie. Ze heeft het boek samen met de illustratrice gepresenteerd in een boekhandel in de buurt. “Er was een Afghaanse familie van wie ik een van de kinderen had geïnterviewd. Die vader was heel geëmotioneerd en zei: ‘Ik heb zes maanden gelopen om hier te komen. Mensen denken dat ik hier zomaar kom. Het is zo fijn dat je dit geschreven hebt, want daardoor begrijpen mensen ons beter.’ Dat is ook wat ik hoop: dat mensen meer begrip voor elkaar krijgen.”
Kinderen met een ster door Martine Letterie en Rick de Haas
Kinderen van ver door Martine Letterie en Saskia Halfmouw
De rol van etnisch-culturele diversiteit
De kinderboekenauteurs vinden etnisch-culturele diversiteit in kinderboeken dus belangrijk, maar hoe ver zou dat moeten gaan? Volgens Van de Vendel is het van belang dat er gevarieerd wordt in hoe boeken ingekleurd worden qua details, maar uiteindelijk zou het boek moeten gaan over levensvragen. “Ik heb Misjka niet geschreven om iets over mensen in Afghanistan te schrijven, maar omdat ik die mensen ken en zij een bijzonder verhaal hadden meegemaakt. Ik krijg nu vaak reacties van mensen dat ze het bijzonder vinden dat ze op deze manier kinderen kennis kunnen laten maken met vluchtelingen. Dat vind ik fijn, maar dat was nooit het eerste plan.” Volgens hem moet je op zoek gaan naar een verhaal dat op zichzelf spannend, grappig of ontroerend is. “Ik vind het wel mooi als er iets maatschappelijks in zit, maar de boodschap moet er niet bovenop liggen.”
Letterie vindt ook dat verhalen niet moeten gaan over etnisch-culturele diversiteit. “Het moet niet opgelegd worden, maar op een vanzelfsprekende manier aanwezig zijn. Soms vind ik nog weleens verhalen waarin je ziet dat mensen erg hun best doen, maar het daardoor heel nadrukkelijk aanwezig is. Dat heeft juist een negatief effect.”
​
Welke schrijver mag welk verhaal vertellen?
Naast de vraag welke rol de etnisch-culturele diversiteit zou moeten spelen in verhalen, is er nog een andere belangrijke kwestie: Welke schrijver mag welk verhaal vertellen? Van de Vendel geeft een voorbeeld. Zijn komende kinderboek Levi’s nieuwe liedje gaat over een jongetje dat op de kleuterschool zit en een nieuw liedje leert over een prinsesje. In zijn klas mogen ze één voor één het liedje uitbeelden. De juf vraagt aan hem of hij het prinsesje wil zijn, maar hij blokkeert omdat hij denkt dat hij dat nooit kan zijn. Daarna hij vlucht naar zijn oma en zij laat hem zien dat je alles kan zijn in je verbeelding.
Van de Vendel: “Zowel de tekenares als mij leek het mooi om de hoofdpersoon een donker jongetje te laten zijn, want meestal zijn hoofdpersonen wit. Toen sprak ik met auteurs en uitgevers van kleur, waarvan een aantal zeiden dat ik dat juist niet moet doen. Ik was even verbaasd. Ik dacht dat het juist goed was dat er meer personages van kleur zijn.” Zij vertelden hem dat als je een verhaal gaat schrijven over een zwart jongetje dat moeite heeft met zijn mannelijke rol, het net lijkt alsof je als witte maker commentaar geeft op hoe zwarte kinderen denken over mannelijkheid. “Dat was helemaal niet mijn bedoeling, maar ik vond wel dat ze gelijk hadden.” Van de Vendel heeft er dus een wit personage van gemaakt. “Het lijkt raar dat je minder diversiteit gaat gebruiken, maar het is niet mijn verhaal om het op deze manier te vertellen.”
Levi's nieuwe liedje door Edward van de Vendel en Saskia Halfmouw
Misjka door Edward van de Vendel, Anoush Elman en Annet Schaap
Aanpak
Hoe zou je het dan wel moeten aanpakken? Volgens Van de Vendel kan je daar verschillende kanten mee opgaan. Je kan bijvoorbeeld onderwerpen kiezen die erg met je eigen leven te maken hebben of veel onderzoek doen en je verhaal veel laten lezen. Hij kiest vaak voor een derde alternatief: je schrijft een boek op basis van interviews met iemand van een andere cultuur, die zelf geen schrijver is. Van de Vendel: “Het boek over de vlucht uit Afghanistan heb ik met Anoush Elman geschreven. Daarvoor heb ik hem zeker vijftig keer gesproken.” Hij vindt het daarbij wel van belang dat je beide namen op het boek zet en het voor lezers duidelijk maakt dat het een authentiek verhaal is. Letterie gaat ook veel in gesprek met anderen en doet uitgebreid onderzoek. “Ik heb bijvoorbeeld een directeur van een basisschool gesproken waar ze 27 nationaliteiten op school hadden. Zij heeft me op veel dingen gewezen voor het boek. Je moet namelijk wel weten waar je het over hebt.”
Zarissa Windzak heeft Cargo Confetti opgericht vanwege een enorme frustratie: "Ik moest overal zoeken naar diverse kinderboeken”
Zarissa Windzak schreef het kinderboek Liever niet en is eigenaar van de webshop Cargo Confetti, waar ze diverse en inclusieve kinderboeken- en speelgoed verkoopt. Als kind groeide ze op in Suriname, waar lokale auteurs verhalen schreven over Surinaamse personages. Toen ze in België ging wonen en eigen kinderen had, besefte ze dat er eigenlijk geen aanbod in diverse Nederlandstalige kinderboeken was.
Het oprichten van de webshop
“Het idee achter Cargo Confetti was vooral een enorme frustratie dat ik altijd over de grens moest gaan zoeken naar Engelstalige kinderboeken die wel divers waren. Dat was een heel vermoeiend proces. Daarnaast betaalde ik me blauw aan verzendkosten”, vertelt Windzak. Met de webshop wilde ze een centrale plek creëren voor diverse en inclusieve Nederlandstalige kinderboeken. Daarnaast probeert ze mensen bewust te maken van wat inclusieve jeugdliteratuur werkelijk is. “Ik merk dat er nog veel bij te leren is, niet alleen bij mezelf of bij ouders die de kinderboeken kopen, maar ook bij uitgeverijen.” Zo vergeten veel uitgevers volgens haar dat diversiteit in kinderboeken niet alleen gaat om kinderen van kleur, maar bijvoorbeeld ook om kinderen met een beperking. “Als die er zijn, zitten ze bijna vaak in een rolstoel, maar je ziet niet zo vaak een personage met een gehoorapparaat of een personage met krukken. Daarnaast kregen die personages bijna altijd bijrollen. Men blijft een beetje oppervlakkig als het gaat om diversiteit.”
Liever niet door Zarissa Windzak en Simon Buijs
Bij de oprichting was ze bang dat mensen het niet zouden snappen. “Alleen kinderboeken gericht op diversiteit en inclusie was een hele niche. In eerste instantie richtte ik de webshop op voor mezelf en mijn vriendinnen van kleur, die het net zo moeilijk hadden om bepaalde boeken te vinden. Mijn focus was vooral op mensen met een migratieachtergrond, maar het bleek al snel dat ik mijn doelgroep veel breder kon trekken. Ook veel witte ouders zagen het belang van diverse kinderboeken in.”
Windzak kreeg veel positieve reacties, maar er waren ook veel vragen. “In die tijd was de Black Lives Matter beweging net gepasseerd en wilden veel ouders wel iets doen voor de opvoeding van hun kind, maar ze wisten niet hoe ze het aan moesten pakken.” Inclusieve kinderboeken uitkiezen is de eerste stap, maar het gaat volgens haar ook om het vertellen wat je wel en niet ziet. “Als je bijvoorbeeld een zwart kind in het boek ziet, kun je de vergelijking maken met iemand die ze in het echt kennen. Wat je ook kan vragen is wie je niet ziet in het verhaal. Je kunt samen met je kind actief op zoek gaan naar andere personages.”
Met Cargo Confetti probeer ik mensen een bewust te maken van wat inclusieve jeugdliteratuur werkelijk is
Zarissa Windzak
Meer belangstelling voor diverse kinderboeken
De webshop is nu een paar jaar oud en ze merkt dat de belangstelling voor de kinderboeken die ze verkoopt gegroeid is. “Het is nu in mindere mate een niche. Toen ik een paar jaar geleden naar een boekhandel ging, op zoek naar een boek voor mijn kinderen, vond ik er met geluk één of twee. Nu is er een betere mix. Er is veel veranderd in zekere zin.” Daardoor is ze anders gaan kijken naar diversiteit. “Naar mijn gevoel zijn de eerste gesprekken gevoerd en nu is mijn focus vooral op het wijzen op onrecht in de maatschappij. Daar zijn kinderboeken ook een perfect middel voor.”
Kinderboeken als opvoedingsmiddel
Hanneke Koene heeft dertig jaar een kinderboekenwinkel gehad en schrijft columns over jeugdliteratuur voor De Limburger. Koene houdt er niet van als kinderboeken geschreven worden om als opvoedingsmiddel te gebruiken. “Ik ben ervan overtuigd dat kinderboeken over alles kunnen gaan. Het is alleen de manier waarop, waar ik kritisch op ben. Als een boek geschreven wordt om kinderen iets tussen de oren te pompen, word ik altijd een beetje kriebelig. Het genre kinderboek wordt dan misbruikt als opvoedingsmiddel.” Bij jonge kinderen is ze geen voorstander van het wijzen op rassendiscriminatie. “Of een kind nou zwart of wit is, het moet gewoon een gegeven zijn. De wereld zit zo in elkaar. Dat is het fijnste om kinderen mee te geven, want als je erop gaat wijzen, maak je het meteen bijzonder. Bewustwording is niet altijd handig vind ik.”
Uitgeverijen: “We letten meer op diversiteit en inclusie de laatste jaren”
Naast kinderboekenauteurs spelen uitgeverijen een belangrijke rol in het maakproces van kinderboeken. Zij werken samen met auteurs tot de publicatie van een boek en zorgen dat een boek uiteindelijk bij de consument belandt. Is diversiteit een thema waar zij aandacht aan besteden of houden ze zich meer op de achtergrond?
ROSE Stories
Eén van de weinige initiatieven in Nederland die zich inzet voor een groter aanbod aan etnisch-culturele kinderboeken is ROSE Stories. Door ontwikkelingstrajecten geven ze verhalen uit die de multiculturele samenleving representeren. Volgens hen zou het vanzelfsprekend moeten zijn dat kinderen zich kunnen herkennen in kinderboeken. “Wij focussen ons op verhalen waarin verschillende huidkleuren en verschillende culturele achtergronden te zien zijn, maar zonder dat het er erg bovenop ligt”, zegt Yasmina Chahbar van uitgeverij ROSE Stories. Ze werken samen met talentprogramma’s, om ook mensen met een andere achtergrond de kans te geven om een boek te kunnen schrijven. “We proberen ook te selecteren op hoe inclusief een boek is. Ons hart en ziel zit erin en dat moet ook te zien zijn in de boeken die we uitgeven.”
Ons hart en ziel zit erin en dat moet ook te zien zijn in de boeken die we uitgeven
Yasmina Chahbar
ROSE Stories geeft ongeveer tussen de zes tot tien boeken per jaar uit, al ligt dat erg aan het jaar. De belangstelling voor de kinderboeken die ze uitgeven, is de afgelopen jaren toegenomen. “Er is zeker een markt voor kinderboeken met diverse personages. Ik denk ook dat het alleen maar meer zal zijn. Steeds meer mensen worden er bewust van en mensen zijn er ook actiever naar op zoek. Het wordt misschien wel het nieuwe normaal. Dat is eigenlijk wat we hopen", zegt Chahbar.
Toch zijn er ook mensen die het nog als een niche product zien. “Voor een deel van het publiek lijkt dat zo, omdat het anders is dan ze gewend zijn. Echter betekent dat niet dat het niet heel belangrijk is. Daar geloven wij wel in.”
Dromenvanger door Laila de Miranda en Sarah van Dongen
Gebakken rijst met van alles en nog wat!!! door Reza & Chee-Han Kartosen Wong en Maria Koutamanis
Terughoudendheid
Dat het soms nog als een niche product wordt gezien, is één van de redenen waarom sommige uitgevers in Nederland terughoudend zijn wanneer het aankomt op het vergroten van de diversiteit in de Nederlandse jeugdliteratuur. Onderzoeker Sara Van den Bossche: “Uit onderzoek blijkt dat sommige uitgevers bang zijn dat ze daarmee een bepaald publiek verliezen, omdat sommige lezers het misschien te ver vinden gaan. Anderen zijn bang om beschuldigd te worden van verhalen die niet goed weerspiegelen hoe de beleving van mensen van kleur is. Mensen hebben dus de angst om zich daaraan te verbranden en om beschuldigd te worden van dingen die niet acceptabel zijn.”
Ontwikkeling
Niet alle uitgevers in Nederland zijn terughoudend, blijkt uit onderzoek van Maarten Dessing (2017). Sommige uitgeverijen kiezen voor een afwachtende houding, terwijl anderen actief op zoek gaan naar auteurs met een andere achtergrond. Kinderboekenauteur Edward van de Vendel over zijn uitgeverij Querido: “Tien jaar geleden was het idee dat ze openstaan voor makers van kleur als zij mooie boeken insturen om uit te geven. Dat is niet goed genoeg, je moet ook op zoek gaan. Als er geen makers van kleur zijn, heb je als uitgeverij niet goed gezocht. Dat gebeurt nu veel meer.”
We proberen binnen WPG Kindermedia in onze boeken steeds meer perspectieven te laten horen
Anouk Abels-van den Boogaart
Bij kinderboekenuitgever Condor van WPG Media is de aandacht voor diversiteit in kinderboeken de laatste jaren gegroeid. Anouk Abels-van den Boogaart is acquirerend redacteur bij uitgeverij Condor en zit binnen WPG Kindermedia in een werkgroep die zich bezighoudt met inclusiviteit en diversiteit. “We proberen binnen WPG Kindermedia steeds meer perspectieven te laten horen. Dat doen we door gesprekken aan te gaan met andere bedrijven over hoe zij het aanpakken en te bouwen aan een divers netwerk. Gelukkig zijn er de laatste jaren steeds meer uitgeverijen met hetzelfde doel”, zegt ze.
Volgens Hindele Boas van uitgeverij Lemniscaat letten zij ook zeker diversiteit en inclusie in hun kinderboeken. “We zijn mee veranderd met de maatschappij daarin. Dat kun je ook zien aan boeken waarin vroeger bijvoorbeeld Zwarte Piet een rol speelde. Dat is gewoon niet meer van deze tijd, dus dat soort boeken geven we niet meer uit.”
Fotograaf: Melissa Houben
We willen laten zien dat het belangrijk is om jezelf te omarmen, wie je ook bent
Hindele Boas
Diverse makers en kinderboeken
Abels-Van den Boogaart vindt het belangrijk om op zoek te gaan naar originele makers en verhalen. “Zo houden we het talentontwikkelingsprogramma van ROSE Stories in de gaten. Het eerste boek dat daaruit is ontstaan is De Boebalas, dat deze zomer verschijnt. De auteur, Nancy Bosmans, is half Ghanees en haalde inspiratie uit de verhalen van haar moeder voor haar prentenboek.” Lemniscaat voert geen acquisitie, omdat ze al honderden manuscripten per jaar binnenkrijgen. Boas: “We kijken in de selectie van wat we uitgeven naar de kwaliteit van het product, niet naar de achtergrond van de maker. We realiseren ons echter wel dat diversiteit niet alleen zit in de inhoud, maar ook in de makers van boeken. Dat is een punt van aandacht voor ons. Als je een meer divers aanbod wilt, moet je representeren wat je wilt uitgeven.”
Wat moet er nog meer gebeuren om de ondervertegenwoordiging van etnisch-culturele diversiteit in Nederlandse kinderboeken tegen te gaan? In het laatste hoofdstuk vindt je het antwoord: